تحقيق در مورد ارزش ها و ضد ارزش ها در نهج البلاغه

ارزش ها و ضد ارزش ها در نهج البلاغه
اميدواري به خداوند
در مشكلات و سختي ها بايد به لطف و قدرت بي منتهاي الهي توجه كرد و از آنها نهراسيد. در اين صورت، آدمي با توكل و روح اميدوار، بر همه مشكلات غلبه مي كند. اما اگر تكيه گاه انسان غيرخدا باشد، به يقين سودي نمي برد. در اين باره، آيت الله العظمي اراكي رحمه الله فرمود:
من به سفر حج كه مشرف شدم، بسيار مشتاق بودم كه حجرالاسود را استلام كنم. يك روز با جمعي از دوستان همراه، براي طواف رفتيم كه شايد به كمك و ياري آنان، جمعيت قدري راه دهند و ما بتوانيم براي يك بار حجر را استلام كنيم. همين كه با آن همراهان و ياوران به نزديك حجر رسيديم و نزديك بود استلام كنيم، ناگهان يك فشار انبوه جمعيت، چنان ما را از آنجا به كنار زد كه هر كدام به گوشه اي پرتاب شديم. اين، نتيجه نبريدن از غيرخدا و اعتماد و اتكايي بود كه به آن همراهان داشتيم.
حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «لايَرْجُوَنَّ اَحَدٌ مِنْكُمْ اِلاّ رَبَّهُ؛ هيچ كس از شما به غير از پروردگار خود، به كسي اميدوار نباشد».
باور همه انديشمندان بر اين است كه اميدوار بودن، شرط اول در كسب موفقيت هاي بزرگ است. بدين ترتيب، با تقويت روح اميدواري، بايد با هرگونه نااميدي مبارزه كرد.
بنده شايسته خدا، نيازمندي ها را با حضرت حق در ميان مي گذارد و راه چاره را از او مي خواهد. خداوند نيز به مصلحت خويش، او را از مشكلات مي رهاند؛ آن گونه كه حضرت يونس عليه السلام را در قعر دريا بر اثر توجه به خدا، از شكم ماهي نجات داد. (انبيا: 88)
پيام متن:
خداوند، تكيه گاهي مطمئن براي غلبه بر مشكلات.
واقع بيني و ترك آروزهاي منفي
كساني كه واقع بين نيستند و منفي بافي مي كنند يا به دنبال آرزوهاي دراز هستند، از شخصيت پسنديده اي بهره مند نيستند. قضاوت هاي نادرست، آنان را در جامعه بي ارزش مي كند و در ميان دوستان بي اعتبار مي گرداند. آدمي بايد با كمك عقل و بينش صحيح خود، واقعيت ها را درك كند و آرزوهاي منفي را از دل خود ريشه كن نمايد؛ زيرا كه آروزهاي دست نيافتني يا منفي، عقل و انديشه فرد را ضعيف مي سازد. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
«وَ اَعْلَموُا أَنْ الاْءَمَلَ يُسْهِي الْعَقْلَ؛ بدانيد كه آرزوهاي خام و منفي، عقل را دچار غفلت مي سازد».
آرزوهاي دور و دراز در امور دنيوي، نه تنها انسان را محتاج ديگران مي سازد، بلكه به تدريج معنويت از زندگي او گرفته مي شود وچه بسا به پايين ترين مرتبه انساني تنزل مي يابد. آرزوي حكومت ري، عمرسعد را به سوي كربلا كشاند و سرانجام، دستش به خون حسين عليه السلام آلوده شد، به حكومت ري نرسيد و روز قيامت نيز با نداي «يا وَيْلَتي لَيْتَني لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَليلاً» (فرقان: 28) تأسف خواهد خورد كه چرا با يزيديان بيعت كرد. از علي عليه السلام ، در اين باره روايت است:
«مَنْ أَطالَ الاْءَمَلَ أَساءَ الْعَمَلَ؛ كسي كه آرزوهايش طولاني و منفي است، به اعمال زشت و ناروا دچار مي شود».
پيام متن:
آروزي دراز، سبب فراموشي آدمي از خدا و نيز زشتي اعمال است.
اعتدال و ميانه روي
اعتدال و ميانه روي، يعني واقعيت ها را همان گونه كه هستند بپذيريم و به ديگران بگوييم و نيز در بيان سخنان، در قضاوت ها، در اخبار و گزارش هاي خود اشتباه نكنيم و به حقيقت آنها بپردازيم. آنان كه از اين ارزش اخلاقي بي بهره اند، در رفتار و كردارشان، نظم وبرنامه اي ندارند. به سرعت به چيزي دل مي بندند و ناگهان بي دليل از همان چيز متنفر مي شوند. همچنين، در بيان ديده هاي خود زياده روي مي كنند. بنابراين، كندرو يا تندرو بودن در كارها، مي تواند بزرگ ترين ضربه روحي را از نظر فردي و اجتماعي بر ما وارد سازد.
با ميانه روي در هر كاري، زندگي مان به نظم خواهد شد و يقينا در رفتار و كردار خود بيشترين دقت را خواهيم كرد. امام علي عليه السلام هشدار مي دهد: «لاتَري الْجاهِلَ اِلاّ مُفْرِطا أَوْ مُفَرِّطا؛ هميشه جاهل و نادان، يا افراط گراست، يا تفريط كننده».
در جاي ديگر نيز در تبيين بيشتر اين مسئله مي فرمايد:
ثَمَرةُ التَّفريطِ النَّدامَةُ وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلامَةُ.
ره آورد تفريط، پشيماني و ثمره دورانديشي، سلامت و رستگاري است.
زياده روي در هر كاري، خسته كننده است و انسان را به تدريج دل سرد و از آن كار باز مي دارد؛ همان گونه كه تفريط و سستي، ناپسند است و سود و دوامي ندارد.
پيام متن:
رعايت اعتدال و ميانه روي در رفتار و كردار و نكوهش افراط و تفريط، در نهج البلاغه.
خيرخواهي و احترام به ديگران
يكي از ارزش هاي والاي اخلاقي اين است كه براي ديگران خيرخواه و مهربان باشيم. در حقيقت، اصلاح امور ديگران، از عبادت هاي پسنديده و ارزشمند به شمار مي آيد. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
صَلاحُ ذاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلاةِ و الصِّيام.
اصلاح بين مردم، از يك سال نماز و روزه مستحبي با ارزش تر است.
يكي از راه هاي نفوذ در دل ها، احترام به انديشه ها و نظرهاي ديگران و پرهيز از هرگونه غرور و خودمحوري است. از اميرالمؤمنين علي عليه السلام نقل است: «مَنْ استَبَدَّ بِرأْيِهِ هَلَكَ؛ هر كس كه استبداد در رأي داشته باشد، هلاك مي شود».
بسياري از درگيري ها بر اثر خودخواهي و خودمحوري به وجود مي آيد. خداوند در قرآن مجيد مي فرمايد: «خدا هيچ يك از خودخواهان و فخرفروشان را دوست ندارد». (حديد: 23)
مشورت كردن و احترام به آراي ديگران، در اسلام سفارش شده است. امام علي عليه السلام در توصيه به احترام به ديگران مي فرمايد: «هيچ پشتيباني، بهتر و مطمئن تر از مشورت كردن نيست».
آن گاه كه به شما احترام گذاشتند، به بهتر از آن پاسخ بده! هرگاه دستي براي نيكي به سوي تو دراز شد، به بيش از آن پاداش بده! در عين حال، در اين گونه موارد، اجر فراوان براي كسي است كه در احترام و نيكي پيش دستي كرده است.
پاسخ مناسب در برابر لطف، خدمت و احترام ديگران، در سيره رفتاري پيشوايان معصوم عليهم السلام رعايت مي شد و اينان همواره نيكي مردم را به بهتر از آن جبران مي كردند و اين، همان سفارش قرآن مجيد است كه «وقتي كسي سلام كرد، به بهتر از آن و يا مساوي آن پاسخ گوييد». (نساء: 86)
پيام متن:
اصلاح و گره گشايي بين مردم و پرهيز از هرگونه غرور و خودمحوري و احترام به آرا و افكار ديگران، از توصيه هاي اخلاقي امام علي عليه السلام .
تواضع و فروتني
تواضع و فروتني يكي از ارزش هاي پسنديده اخلاقي است كه با آن مي توان بر دل هاي دوست و دشمن راه يافت. آناني را كه با قهر و ناسازگاري با ما رفتار مي كنند، با تواضع و خوشرويي، مي شود به دوستي و مهرباني واداشت و رضايت و شادماني را بر دل ها نشاند. امام علي عليه السلام مي فرمايد: «وَ بالتَّواضُع تَتِمُّ النِّعْمَةُ؛ با فروتني و خوشرويي، نعمت ها كامل مي شود».
همچنين، فرموده است: «كسي كه متواضع باشد، دوستانش فراوان خواهند بود».
در كنار اين سفارش، حضرت مردم را به خطر تكبر و خودبزرگ بيني هشدار مي دهد:
«خدا را خدا را؛ يعني از خدا بترسيد و از آينده زشت و شوم تكبر و خودبزرگ بيني بپرهيزيد».
يكي از روش هايي كه پيامبران به كمك آن جامعه را اصلاح كردند، به كارگيري تواضع در امر رسالت شان بود. خداي مهربان كساني را كه در برابرش خودخواهي كردند، از اوج عظمت به خاك ذلت نشانيد. به ابليس دستور داد كه به آدم سجده كند، ولي او به سبب خودخواهي، از اين كار سر باز زد و در نتيجه از بهشت رانده شد و تا روز قيامت به او لعن مي شود.
نمرود عليه ابراهيم و دستور خدا قيام كرد و طومار حكومت او به اذن خداوند با يك پشه در هم پيچيد. فرعون، با آن همه عظمت وقتي به مرض خودخواهي آلوده شد، با يارانش در ميان آب غرق گرديد.
پيام متن:
تواضع، راه نفوذ در دل ها و وسيله جذب دوستان و دشمنان.
عفو و گذشت
آيا انتظار نداريم كه ديگران اشتباه هاي ما را ناديده بگيرند وما را ببخشند؟ يا به ما مهلت و فرصت براي بازسازي و جبران خطاهايمان بدهند؟ به طور مسلم، اين خواسته همه ماست. بنابراين، نبايددر برابر اشتباه ها و لغزش هاي ديگران، انتقام جويي و مقابله به مثل كرد. در واقع، در زندگي اجتماعي، عفو و گذشت لازم است و با عمل به آن دل ها به هم نزديك تر مي شود و پاداش معنوي آن را نيز خداوند بزرگ عطا خواهد كرد. امام علي عليه السلام مي فرمايد: «فَاعْفوُا ألا تُحِبوُّنَ أَنْ يَغْفَرِ اللّهُ لَكُمْ؛ ديگران را عفو كنيد، آيا دوست نداريد خدا شما را عفو كند».
خداي مهربان در قرآن مجيد براي تقويت اين اخلاق انساني در جامعه چنين مي فرمايد:
بشتابيد به سوي آمرزش خدا و بهشتي كه عرض آن به اندازه آسمان ها و زمين است و آماده شده براي پرهيزكاران؛ همان هايي كه ثروت خويش را درهنگام آسايش وناراحتي، در راه خدا انفاق مي كنند و غضب خويش را فرو مي نشانند و از [خطاهاي] مردم صرف نظر مي كنند. خدا نيكوكاران را دوست مي دارد.
آدمي براي اينكه زندگي اش را با آرامش روحي بگذراند، ناگزير است از بسياري ناراحتي هاي پيش آمده چشم بپوشد و از بازخواست ديگران صرف نظر كند. حضرت علي عليه السلام در توصيه اي مي فرمايد:
أَغْضِ عَلَي الْقَذَيَ وَ اِلا لَمْ تَرْض اَبَدا.
با خار و خاشاكي كه درچشم است، چشم را فرو بند؛ وگرنه هيچ گاه در زندگي خوشحال نخواهي بود.
پيام متن:
1. عفو كردن ديگران، بخشش الهي را به دنبال دارد؛
2. آرامش روحي و رضايت الهي، در پرتو بخشش و عفو ديگران.
راستگويي و پرهيز از دروغ
همه انسان ها دوست دارند كه مردم به آنان سخنان راست بگويند و خود نيز از دروغ و دروغگويي بيزارند. اگر دوست داريم كه ديگران به حقيقت و راستي با ما سخن بگويند، ما هم بايد تلاش كنيم تا به كسي دروغ نگوييم و همواره از روي صدق و درستي رفتار كنيم و با راستگويان هم كلام شويم. امام علي عليه السلام در سفارشي به مالك اشتر مي فرمايد: «وَ اَلْصِقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ؛ با پاكان و راستگويان هم نشين باش و با آنها معاشرت ودوستي كن».
در بخشي ديگر از نهج البلاغه، به زشتي و ضد ارزش بودن دروغ و دروغ پردازي اشاره كرده و فرموده است: «جانِبَا الْكِذْبَ فَاِّنَه مُجانِبٌ لِلايمان؛ از دروغ بپرهيزيد، زيرا دروغ و دروغ گويي، با ايمان بيگانه است».
خداوند به انسان سخن گفتن آموخت و به او قدرت بيان داد و پس از يادآوري خلقت انسان، نعمت بيان و آموختن آن را يادآور شده است. اين نعمت تا زماني با ارزش است كه صاحب آن با درايت و دقت آن را به كار گيرد و نيز به سود جامعه و آخرت انسان باشد. در غير اين صورت، آثار ناخوشايند آن متوجه انسان ها مي شود.
با گزيدن مار و عقرب، انساني از بين مي رود، ولي چه بسا دروغ هايي كه اجتماعي را از بيخ و بن نابود مي سازد. با اشاره به اين مضمون، حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «اَللِّسانُ سَبُعٌ إنْ خُلِّي عَنْهُ عَقَرَ؛ زبان درنده است. اگر او را رها كني، مي گزد».
پيام متن:
1. سفارش به هم نشيني با راستگويان و دوري از دروغگويان؛
2. توجه به آثار زيان بار فردي و اجتماعي دروغ.
ترك حسادت
بنابر اخلاق اسلامي، بايد خيرخواه ديگران بود. آنچه را براي خود مي پسنديم، براي ديگران نيز بپسنديم و از به سر بردن ديگران در نعمت و آسايش، احساس حسادت نكنيم؛ زيرا حسادت، مانند آتشي سوزان آدمي را بيمار مي كند و مي سوزاند. حضرت علي عليه السلام در پرهيز از اين صفت زشت و ناپسند مي فرمايد:
وَلا تَحاسَدوا فَاِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الاْيمانَ كَما تَاْكُلُ النّارُ الْحَطَبَ.
بر يكديگر حسد نورزيد؛ زيرا حسد مانند آتشي كه چوب را بسوزاند، ايمان شما را نابود مي كند.
در رهنمودي ديگر فرموده است: «صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ؛ تندرستي و سلامت بدن، از كمي حسادت ورزيدن است».
بيماري هاي روحي و اخلاقي، بر جسم نيز اثر مي گذارد و ناراحتي هاي گوناگوني به وجود مي آورد. حسادت كه مرضي اخلاقي است، انسان را نگران و ناآرام مي كند و به دنبال آن، ضعف اعصاب و ديگر مشكلات جسمي و روحي به سراغ انسان مي آيد. اين، همان نكته اي است كه حضرت علي عليه السلام در بياني زيبا، از نقطه مقابل آن ياد مي كند و مي فرمايد: «صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ؛ سلامتي بدن، از كمي حسد است».
پيام متن:
آسيب هاي حسادت، نه تنها روحي است، بلكه بر سلامت بدن نيز تأثير مي گذارد.
راز داري و حفظ آبروي ديگران
ما بايد در برابر لغزش ها و اشتباه هاي ديگران، رازدار باشيم و آبروي مردم را حفظ كنيم و از اين راه، جامعه خود را از هرگونه آلودگي به دروغ و پخش شايعات مشكل ساز پاك كنيم. رازداري، اصلي ارزشمند در روابط دوستانه و برادرانه است. حضرت علي عليه السلام درباره رازداري مي فرمايد:
فَاستُرُو العَوْرَةَ مااسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللهُ مِنْكَ ما تُحِبُّ.
به هر مقدار كه مي تواني، لغزش ها و زشتي ها را پرده پوشي كن كه خداوند نيز، لغزش ها و زشتي هاي تو را افشا نمي كند.
از آنجا كه خود ما نيز دچار اشتباه و لغزش مي شويم و زشتي و بدي در رفتار و كردار ما راه مي يابد، شايسته نيست به عادت ناپسند غيبت و بازگو كردن زشتي هاي ديگران راضي شويم و سلامت وپاكي را از جامعه بگيريم. اميرمؤمنان علي عليه السلام در بيان اين عيب مي فرمايد:
اَكْبَرُ الْعَيْبِ أَنْ تَعيبَ ما فيكَ مِثْلُهُ.
بزرگ ترين عيب آن است كه به همان لغزش ها و زشتي هايي كه در تو وجود دارد، ديگران را سرزنش كني.
از سوي ديگر، خود انسان در پنهان نگه داشتن رازهاي خويش نقش اساسي دارد. البته در بعضي از مسائل زندگي، از جمله در زمينه ايمان، كارهاي خير را مي توان آشكار ساخت تا ديگران نيز به رعايت آنها تشويق شوند. با اين حال، برخي ديگر از ناگفته هاي زندگي بايد در نهانخانه دل و ذهن باقي بماند تا حرمت و احترام آدمي نيز درامان باشد. از حضرت علي عليه السلام در مورد لزوم افشا نكردن اسرار نقل است:
مَنْ كَتَمَ سِرَّهُ كانَتِ الْخِيرَةُ بِيَدِهِ.
كسي كه راز خويش را پنهان داشت، سرنوشت خود را در دست دارد.
پيام متن:
1. راز داري، در صورت آگاهي از لغزش ها و اشتباه هاي ديگران؛
2. حفظ اسرار شخصي، با دورانديشي خود فرد؛
3. پرهيز از بزرگ نمايي عيب هاي ديگران، در حالي كه خود فرد نيز كم و بيش همان عيب را دارد.
صبر و بردباري
عامل اصلي موفقيت و رستگاري، بردباري است. انسان بايد در برابر ناملايمات شكيبا و صبور باشد و سختي محروميت ها را تحمل كند و در نتيجه، مشكلات اقتصادي و اجتماعي را با تحمل و بردباري، به خوشي ها و موفقيت تبديل سازد. در حقيقت، هرگونه شتابزدگي و بي صبري ما را به سقوط مي كشاند. حضرت علي عليه السلام در اهميت صبر مي فرمايد:
وَ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَأِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الاْيمانِ كالرَّاْسِ مِنَ الْجَسَدِ.
بر شما باد كه بردباري را در هر كاري پيشه كنيد كه صبر نسبت به ايمان، مانند سر است نسبت به تن آدمي.
بي گمان، هر كسي در زندگي خود به مشكلات و ناراحتي هايي گرفتار مي شود. اگر انسان در اين مواقع بي تابي كند، تمركز فكر و عمل خود را از دست مي دهد و خود را به راحتي مي بازد و مشكلات بزرگ تر گريبان او را مي گيرد. هنگامي كه حضرت يوسف عليه السلام در چاه بود، خداوند او را به خاطر صبرش نجات داد و به خانه عزيز مصر فرستاد، ولي آن گاه كه از زنداني شدن كه مقدمه رياستش بود، اظهار ناراحتي كرد، خداوند وسايل آزادي اش را به تأخير انداخت. حضرت علي عليه السلام در اين باره فرموده است:
مَنْ عَظَّمَ صِغارَ الْمَصائِبِ اِبْتَلاهُ اللّهُ بِكِبارِها.
كسي كه حوادث كوچك را بزرگ بشمارد، به مصيبت هاي بزرگ تر گرفتار مي شود.
بردباري در برابر ناملايمات و تحمل مشكلات، نه تنها ثواب اخروي دارد، بلكه انسان را از نگراني و ناراحتي دور مي سازد. خداوند بندگان خويش را براي بخشيدن توفيق و امتياز صبر مي آزمايد تا خود آنان نيز مقام خويش را درك كنند. در قرآن مجيد آمده است: «ما شما را آزمايش مي كنيم تا تلاش گران و بردباران شناخته شوند». (محمد: 31)
در حديثي از اميرمؤمنان علي عليه السلام مي خوانيم:
الصَّبْرُ صَبْرانِ صَبْرٌ عَلي ما تَكْرَهُ وَ صَبْرٌ عَمّا تُحِبُّ.
صبر دو نوع است: يك نوع در برابر ناملايمات و نوع ديگر صبر در برابر آنچه به آن تمايل داري.
دوام آوردن در برابر مريضي و فقر و بيچارگي، صبر است و پاداش دارد. صبر و تحمل در برابر شهرت، ثروت، ناموس مردم و خارج نشدن از مرز شرع، عفت است كه سختي هاي اين نوع صبر، بيشتراز نوع اول است و لغزش هايش نيز فراوان تر. پروردگار مهربان در قرآن مي فرمايد:
براي مردم، خوش گذارني ها، زن، فرزند، پول هاي نقره وطلاي فراوان، حيوانات زيبا و... جلوه داده مي شود، اما اينها بازيچه دنياست. (آل عمران: 14)
پيام متن:
1. صبر، كليد گشايش سختي هاست؛
2. صبر، وسيله آزمايش بندگان براي شناسايي تلاش گران و بردباران ايشان؛
3. صبر، بر دو نوع است: صبر در برابر ناملايمات و صبر در برابر ميل ها.
حيا و خويشتن داري
حيا و خويشتن داري، از ارزشمندترين خصلت هاي انساني و نيروي كنترل كننده اعمال آدمي است كه او را از ارتكاب زشتي ها بازمي دارد. افراد بي حيا معمولاً ناسپاس و بي آبرو هستند و بي پروا دست به هرگونه كار زشت و ناپسندي مي زنند و البته در ميان جوامع انساني، ارزش و احترامي ندارند. در مقابل، لباس حيا و عفت، پوشش خوبي در برابر زشتي هاست. حضرت علي عليه السلام در حديثي فرموده است:
مَنْ كَساهُ الْحَياءُ ثَوْبَهُ لَمْ يَرَالنّاسُ عَيْبَهُ.
كسي كه لباس حيا و عفت، او را بپوشاند، مردم عيب او را نخواهند ديد.
ناگفته پيداست كه حيا در مورد گناه و امور ناشايست لازم است و در بيان حق و آموزش مسائل ديني، حيا جايي ندارد و بي پرده و بدون ابهام بايد سخن گفت و پرسيد و آموخت.
پيام متن:
حيا، بازدارنده انسان از زشتي هاست.
خوش رويي و ترك شوخي زياد
يكي از ارزش هاي اخلاقي، خوشرويي وحسن خلق است كه همواره بايد در رفتار اجتماعي آن را مراعات كنيم و در روابط خود با اعضاي خانواده، با دوستان و با استاد و مربي، بايد گشاده رو و خوش اخلاق باشيم. هيچ گاه در برخورد با آنان بدخلقي و بي احترامي نكنيم و بدانيم كه يكي از راه هاي نفوذ در دل ديگران، خوش اخلاقي است. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «وَ أَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ؛ برترين خويشاوندي و حسب و نسب، خوشرويي و حسن خلق است».
بنابر مفهوم اين روايت، انسان هاي خوش اخلاق را همه دوست دارند و گويي همه، از خويشاوندان و آشنايان او به حساب مي آيند.
البته بايد بدانيم كه خوش اخلاقي، با شوخي زياد و سخنان بيهوده تفاوت دارد. سخنان بي جا، بسياري از دوستي ها را به قهر و جدايي مي كشاند و روابط گرم و صميمي خانواده را از بين مي برد. دل هاي فراواني را مي شكند و خاطر انسان هاي زيادي را مي آزارد.
امام علي عليه السلام در توصيه اي براي ترك اين رويه مي فرمايد:
ايّاكَ اَنْ تَذكُرَ مِنَ الكلام مايكون مُضحِكا.
از شوخي كردن و گفتن سخنان بي محتوا و بيهوده برحذر باش.
پس در عين خوش اخلاقي، بايد از شوخي هاي بيهوده دوري كرد. اخلاق خوش، از نظر اسلام پسنديده است، ولي شوخي ناپسند، نفي شده است و بنابر سفارش اسلام بايد از مسخره كردن ديگران بپرهيزيم.
پيام متن:
1. خوش اخلاقي مورد پسند و تأكيد اسلام، ولي شوخي زياد و سخنان بيهوده نكوهش شده است؛
2. پرهيز از استهزا و تمسخر ديگران براي خنديدن.